Nasz Region
Micha艂 Urba艅ski - Mi臋dzyodrze - ziemia pozyskana
[Redakcja: Mi臋dzyodrze to obszar poprzecinany kana艂ami po艂o偶ony w Dolinie Dolnej Odry pomi臋dzy dwiema odnogami rzeki Odry: Odr膮 Zachodni膮 i Odr膮 Wschodni膮 (Regalic膮) na odcinku na p贸艂noc od wsi Widuchowa do kana艂u I艅ski Nurt. Jego teren podzielony jest mi臋dzy cztery gminy. To jedno z najbardziej dzikich miejsc w p贸艂nocno-zachodniej Polsce, po艂o偶one tu偶 przy Gryfinie, teren o unikatowej w skali europejskiej faunie i florze. Przed drug膮 wojn膮 艣wiatow膮 intensywnie pr贸bowano pozyska膰 Mi臋dzyodrze do cel贸w gospodarczych. Powsta艂 program polepszenia odp艂yw贸w, wybudowano ponad 30 budowli hydrotechnicznych. Dzisiaj po obiektach pozosta艂y tylko ruiny, kt贸re stanowi膮 szczeg贸ln膮 atrakcj臋 dla mi艂o艣nik贸w alternatywnego podr贸偶owania.
Poni偶ej przedstawiamy tekst autorstwa Micha艂a Urba艅skiego o historii walki cz艂owieka z przyrod膮 na terenie Mi臋dzyodrza. Pierwotnie ukaza艂 si臋 on w Gryfi艅skim Kwartalniku Historycznym nr 7.]
艢luza komorowa - (偶eglugowa) - 8,495 km Odry Zach. - budowla ceglana z elementami 偶elbetonowymi i stalow膮 konstrukcja mostu z 1912 r. - jedna z dw贸ch 艣luz 偶eglugowych na Miedzyodrzu.
Micha艂 Urba艅ski
Mi臋dzyodrze - ziemia pozyskana
Zagospodarowanie Dolnej Odry mi臋dzy Widuchow膮 a Szczecinem, ze szczeg贸lnym uwzgl臋dnieniem budowli hydrotechnicznych
Hydrotechnika, dzia艂 nauki i techniki zajmuj膮cy si臋 sposobami i 艣rodkami wykorzystywania zasob贸w wodnych (rzek, jezior, m贸rz, w贸d gruntowych) do cel贸w gospodarczo-bytowych, przemys艂owych, energetycznych, transportowych itp., odzyskiwania teren贸w zalanych przez wod臋 oraz zabezpieczania obiekt贸w przed 偶ywio艂em wodnym
W zakres hydrotechniki wchodz膮 m.in.: regulacja rzek i potok贸w, ochrona obszar贸w przybrze偶nych przed niszcz膮cym dzia艂aniem wody, regulowanie poziomu w贸d gruntowych, projektowanie, budowa i eksploatacja budowli hydrotechnicznych
HYDROTECHNIKA [gr.], dzia艂 nauki i techniki zajmuj膮cy si臋 zagadnieniami wyzyskiwania zasob贸w wodnych (rzek, jezior, m贸rz, w贸d gruntowych) do cel贸w gosp., odzyskiwania teren贸w zalanych przez wod臋 oraz ochrony d贸br materialnych przed wod膮 jako 偶ywio艂em.(encyklopedia PWN)
Odra od zawsze by艂a g艂贸wnym determinantem dzia艂alno艣ci cz艂owieka na terenie do niej przyleg艂ym. To ona decydowa艂a o powstaniu i rozwoju osadnictwa w swojej dolinie i jej bezpo艣rednim s膮siedztwie. Dostarcza艂a wody, umo偶liwia艂a rybo艂贸wstwo, pe艂ni艂a funkcje obronne, a przede wszystkim stanowi艂a szlak komunikacyjny. Cz艂owiek stara艂 si臋 wi臋c wykorzysta膰 mo偶liwo艣ci jakie dawa艂a rzeka, a w miar臋 rozwoju cywilizacyjnego chcia艂 coraz bardziej decydowa膰 o tych mo偶liwo艣ciach.
4 sierpnia br. min臋艂o sto lat od przyj臋cia przez Bundestag ustawy o regulacji dolnej Odry. Sto lat temu rozpocz臋艂y si臋 najwi臋ksze prace hydrotechniczne w tej cz臋艣ci rzeki, kt贸rymi cz艂owiek chcia艂 doprowadzi膰 do ca艂kowitego podporz膮dkowania sobie jej w贸d.
Morfologia Dolnej Odry do czas贸w jej regulacji
Kszta艂t i charakter rzeki ukszta艂towa艂 si臋 w epoce holocenu po ust膮pieniu plejstoce艅skich lodowc贸w. Dla uk艂adu hydrograficznego tego terenu wa偶ne znaczenie mia艂o ostatnie zlodowacenie epoki lodowcowej i maksymalny zasi臋g lodowca fazy pomorskiej zlodowacenia ba艂tyckiego. Zasi臋g ten wyznaczony jest ci膮giem moren czo艂owych o przebiegu r贸wnole偶nikowym stanowi膮cy po艂udniow膮 granic臋 Pomorza. Na przedpolu lodowca wyp艂ywaj膮ce spod niego wody wytworzy艂y ogromne pola sandrowe (zbudowane g艂贸wnie z piask贸w i 偶wir贸w - dzi艣 poro艣ni臋te lasami ze wzgl臋du na ma艂膮 przydatno艣膰 rolnicz膮). Wody lodowcowe nie mog膮ce odp艂yn膮膰 na p贸艂noc w skutek blokowania przez l膮dol贸d, wytworzy艂y sobie drog臋 odp艂ywu w kierunku zachodnim, tworz膮c Pradolin臋 Toru艅sko-Eberswaldzk膮. Pradolina ta dzi艣 wykorzystywana jest przez odcinki rzek: Wis艂臋, Brd臋, Note膰 (wraz z przekopanym Kana艂em Bydgoskim), Wart臋 i Odr臋. Odra wykorzystuje pradolin臋 od uj艣cia Warty do Osinowa Dolnego, w tzw. Kotlinie Freienwaldzkiej.
Odra od Osinowa Dolnego wkracza w finalny fragment o d艂ugo艣ci 75 km. Dolna Odra stanowi ostatni fragment rzeki mi臋dzy Osinowem Dolnym a uj艣ciem do Zalewu Szczeci艅skiego, gdzie rzeka zmienia kierunek z p贸艂nocno - zachodniego na p贸艂nocny. Oba koryta mia艂y przewa偶nie du偶e g艂臋boko艣ci, miejscami 10 m, natomiast bardzo ma艂y spadek rz臋du 0,04 - 0,05 ?. Dolna Odra w swym przebiegu mia艂a charakter anastomozuj膮cy, p艂yn臋艂a wieloma korytami o przebiegu warkoczowym, kt贸re 艂膮czy艂y si臋 i dzieli艂y, tworz膮c niezwykle rozbudowan膮 sie膰. Rzeka p艂yn臋艂a tu w艣r贸d poro艣ni臋tych szuwarami bagien niedost臋pnych z l膮du. Ca艂a dolina na tym odcinku ma wyra藕ny prze艂omowy charakter. Wcina si臋 ona w ci膮g wysoczyzn morenowych wytworzonych przez lodowiec ba艂tycki w swej pomorskiej fazie. O prze艂omowym charakterze 艣wiadcz膮 strome kraw臋dzie doliny o du偶ych wysoko艣ciach wzgl臋dnych.
Na wysoko艣ci Zatoni G贸rnej Odra dzieli艂a si臋 na dwa koryta Odr臋 w艂a艣ciw膮 (zachodni膮) i Regalic臋. Oba ramiona spotyka艂y si臋 ponownie na wysoko艣ci Ognicy. Na wysoko艣ci Gartz Odra ponownie dzieli艂a si臋 na dwa ramiona: Odr臋 Zachodni膮 i Regalic臋 p艂yn膮c膮 do Gryfina i dalej wzd艂u偶 wschodniej kraw臋dzi doliny do jeziora D膮bie.
艢luza komorowa - (偶eglugowa) - 8,495 km Odry Zach.
Zarys historyczny zagospodarowania teren贸w Mi臋dzyodrza do XIX w.
Pierwsze wzmianki historyczne o odbywaj膮cej si臋 na Odrze 偶egludze dotycz膮 dopiero roku 1211 kiedy to ksi膮偶臋 艢l膮ski Henryk Brodaty da艂 klasztorowi cysterskiemu w Lubi膮偶u (obecnie gmina Wo艂贸w) na 艢l膮sku prawo bezc艂owego sprowadzania corocznie dw贸ch statk贸w ze 艣ledziami z Pomorza oraz dw贸ch statk贸w z sol膮 z Gubina lub Lubasza. Wynika z tego, 偶e Odra w pocz膮tkach XIII w. by艂a 偶eglowna od Wroc艂awia do Szczecina.
呕egluga by艂a w贸wczas mocno utrudniona przez przeszkody na rzece: mielizny, k艂ody drzew oraz liczne tamy i jazy podpi臋trzaj膮ce wody do m艂yn贸w oraz u艂atwiaj膮ce po艂贸w ryb. Prze艂om XIII i XIV w. by艂 bardzo burzliwym okresem 偶eglugi dolnoodrza艅skiej. Handel 艣redniowieczny by艂 pod silnym wp艂ywem w艂adc贸w, kt贸rzy nadaj膮c prawa miastom mieli decyduj膮cy wp艂yw na jego kszta艂towani, a przez to i kszta艂towanie oraz rozw贸j sieci osadniczej. Z tego powodu, opr贸cz wspomnianych utrudnie艅 偶eglugi natury fizycznej, kupcy napotykali na przeszkody prawne. Najpowa偶niejsz膮 z nich by艂o prawo sk艂adu nadane Wroc艂awowi w 1274 r., Frankfurtowi i w 1283 r. Szczecinowi. Pe艂ne prawo sk艂adu polega艂o na tym, 偶e obcy kupcy mogli wprawdzie przybywa膰 z towarem do danego miasta, ale nie wolno im by艂o wywozi膰 go poza jego mury. Musieli oni towar albo sprzeda膰 od razu, albo zostawi膰 na sk艂adzie miejskim. By艂o to wielkim uprzywilejowaniem miejscowego kupiectwa, kt贸re nie tylko zyskiwa艂o obce towary, ale mog艂o r贸wnie偶 narzuca膰 przybyszom okre艣lon膮 cen臋. W efekcie kupcy wroc艂awscy nie mogli wie藕膰 swoich towar贸w do Szczecina a jedynie do Frankfurtu, natomiast kupcy frankfurccy nie mogli towaru wozi膰 na morze. Prawo sk艂adu wyra藕nie dyskryminowa艂o przyjezdnych kupc贸w, ograniczaj膮c ich zyski oraz powoduj膮c silne os艂abienie kontakt贸w handlowych.
Dwa dolnoodrza艅skie porty Gryfino i Gartz pr贸bowa艂y rywalizowa膰 ze Szczecinem o prawo wolnej 偶eglugi. Co ciekawe z konfliktem tym zwi膮zane s膮 pierwsze historyczne inwestycje na Mi臋dzyodrzu.
W roku 1281 Gryfino otrzyma艂o przywilej (potwierdzony w roku 1283 przez Bogus艂awa IV), kt贸ry umo偶liwia艂 miastu prowadzenie swobodnego handlu morskiego, a goszcz膮cym w mie艣cie kupcom dawa艂 pod koniec XIII w. prawo swobodnego poruszania si臋 po Regalicy i Jeziorze D膮bskim, zwalniaj膮c ich z obowi膮zku zawijania do Szczecina. Port w Gartz otrzyma艂 podobne przywileje, a dodatkowo prawo mili, kt贸re zabrania艂o obcym skupowania zbo偶a w okolicach miasta oraz 艂adowania zbo偶a na statki wsz臋dzie tam gdzie mog艂oby to szkodzi膰 interesom Gartz.
W roku 1283 nast膮pi艂o zagro偶enie wolnego handlu Gryfina i Gartz. Mieszczanie szczeci艅scy zbudowali Most D艂ugi oraz grobl臋 przez Mi臋dzyodrze do D膮bia. Droga wobec podmok艂ego pod艂o偶a wymaga艂a sta艂ego moszczenia drewnem. W 1299 r. ksi膮偶臋 Otton I wyda艂 miastu pozwolenie na wybudowanie od Mostu D艂ugiego do D膮bia kamiennej grobli - jej 艣ladem biegn膮 dzi艣 ulice Gda艅ska i Energetyk贸w. Szczecinianie dzi臋ki tym budowlom mieli mo偶liwo艣膰 zatrzymywania statk贸w gryfi艅skich i gardzie艅skich p艂yn膮cych na Zalew Szczeci艅ski lub w przeciwn膮 stron臋 w celu wymuszenia prawa sk艂adu i pobierania op艂at. W tej sytuacji Gryfino i Gartz w ramach dzia艂a艅 odwetowych zdecydowa艂o si臋 hamowa膰 handel szczeci艅ski odbywaj膮cy si臋 na Regalicy i Odrze Zachodniej. Otton I wyda艂 w roku 1305 zezwolenie dla: Gartz, a rok p贸藕niej dla Gryfina na budow臋 w艂asnych grobli i most贸w z mo偶liwo艣ci膮 pobierania takich samych op艂at jak przy mostach na grobli szczeci艅skiej. W roku 1313 Gryfino wykorzystuj膮c zatarg Ottona I ze Szczecinem uzyska艂o prawo do budowy kolejnej grobli i mostu na Odrze Zachodniej. Rywalizacja ta zako艅czy艂a si臋 zdominowaniem portu w Gryfinie przez Szczecin w II po艂. XIV. Gartz skutecznie walczy艂o ze Szczecinem przez ca艂y XIV w. (Uzyskuj膮c nawet w roku 1397 prawo sk艂adu na zbo偶e, piwo, ryby i inne produkty 偶ywno艣ciowe). Jednak w XV w. uleg艂 przewadze Szczecina i podobnie jak Gryfino sta艂 si臋 jedynie lokalnym portem rzecznym.
Od tego czasu, a偶 do XVIII w. na terenie bagien odrza艅skich, poza Szczecinem, nie prowadzono nowych inwestycji cho膰 groble przez Mi臋dzyodrze pe艂ni艂y wci膮偶 funkcje komunikacyjne. Jedynym wyj膮tkiem by艂y budowle obronne. W 1631 roku po zaj臋ciu Gryfina przez Szwed贸w wzniesiono na Mi臋dzyodrzu forty obronne (C艂owy i Wielki Gryfi艅ski) broni膮ce miasto od strony zachodniej. Jednak przed wycofaniem si臋 z miasta w roku 1679 Szwedzi zniszczyli je, podobnie jak mosty i mury obronne od strony rzeki.
Prace hydrotechniczne w Dolinie Dolnej Odry w XIX i XX w.
Do pocz膮tku wieku XVII prace regulacyjne na Odrze ogranicza艂y si臋 do usuwania przeszk贸d w 偶egludze - oczyszczaniu nurtu rzeki z pni drzew oraz jaz贸w.
W roku 1717 powo艂ano Inspektorat ds. Melioracji 艁臋g贸w Odrza艅skich. Wynikiem jego prac by艂o wybudowanie wa艂u od Neu Lebus do Czelina, broni膮cego przed zalaniem z g贸rnego biegu rzeki 艁臋g贸w Odrza艅skich (B艂ot Nadodrza艅skich; Oder-Bruch) w Kotlinie Freienwaldzkiej. Wa艂 nie zabezpiecza艂 jednak terenu przed zalewaniem z g贸ry rzeki przez wody cofkowe. W celu ca艂kowitego zabezpieczenia przed zalewaniem wykonano sztuczny kana艂 ulgi, kt贸ry odga艂臋zia艂 si臋 od g艂贸wnego koryta pod Gozdowicami i przecina艂 pasmo wzniesie艅 pod Osinowem, by ponownie po艂膮czy膰 si臋 z g艂贸wnym korytem Odry pod Hohenwutzen. Po ogromnej, d艂ugotrwa艂ej powodzi w 1736 r., kt贸ra ogarn臋艂a niemal ca艂膮 Odr臋 wraz z jej dop艂ywami (szczeg贸lnie Wart臋), rozpocz臋to pierwsz膮 regulacj臋 Odry. Wzmo偶one prace rozpocz臋to dopiero w roku 1746, kiedy to powo艂ano inspektora bud贸w wodnych i wa艂贸w - inspektorem zosta艂 Neuwertz, kt贸ry kierowa艂 pracami (p贸藕niej r贸wnie偶 jego syn). Neuwertz by艂 g艂贸wnym pomys艂odawc膮 i autorem regulacji Odry. Prace prowadzono na ca艂ej Odrze, polega艂y one - zgodnie z zaleceniami Neuwertza - na skracaniu rzeki przez wykonywanie przekop贸w i pog艂臋bianiu koryta oraz wykonywaniu zawikle艅 brzeg贸w. Przeciwnicy przekop贸w (Eyelwwqein i G眉nter) proponowali budow臋 ostr贸g dla regulacji 艂o偶yska rzeki.
Neuwertz (by膰 mo偶e syn?) przekona艂 si臋 do ostr贸g dopiero w XIX w. Po 1800 r. jego projekty zawieraj膮 ostrogi "aby przez r贸wnomierne roz艂o偶enie spadku spowodowa膰 oczyszczenie i pog艂臋bienie 艂o偶yska w艂a艣ciwego".
Prace hydrotechniczne na odcinku od Hohenwutzen do Szczecina d膮偶y艂y od ko艅ca XVIII w. do uj臋cia rzeki w jedno koryto przy zabudowaniu bocznych ramion i niewielkim skr贸ceniu biegu. Og贸lny plan regulacyjny Odry z 1801 r. nie uwzgl臋dnia艂 jednak tego odcinka rzeki, poniewa偶 odpowiada艂 on 贸wczesnym wymogom 偶eglugowym. Dopiero po regulacji g贸rnych odcink贸w na 艢l膮sku i w Marchii Brandenburskiej (do ok. 1867 roku) sp艂yw rzeki by艂 szybszy, ni贸s艂 wi臋cej materia艂u skalnego, kt贸ry odk艂ada艂 si臋 na przestrzeni od Gozdowic do Schwedt. Koryto zatraci艂o naturalny charakter 偶eglowny, zacz臋to wi臋c od Hohenwutzen do Piasku zabudowywa膰 brzegi ostrogami. Poni偶ej Piasku rzeka posiada tak niewielki spadek, 偶e zabudowa ostrogami by艂a nieskuteczna.
Przepust wa艂owy - 13,795 km Odry Zach. - ceglany obiekt z 1926 r., zamykany wrotami stalowymi, dwudzielnymi. Szeroko艣膰 w 艣wietle 3 m. Przepust s艂u偶y艂 do grawitacyjnego odwodnienia polderu.
W 1899 roku w Zarz膮dzie Regulacji Odry, Szczeci艅skiego Urz臋du Budowlanego, opracowano projekt: "Dla polepszenia odp艂ywu na Dolnej Odrze". Projekt przewidywa艂 przeprowadzenie dwudzielnego koryta Odry, istniej膮cego dot膮d od Gozdowic do Hohenwutzen, dalej w d贸艂, a偶 do uj艣cia do jez. D膮bie. Na podstawie tego projektu zapewniono po trzyletnich pertraktacjach ustaw膮 z 4 sierpnia 1904 r. potrzebne kredyty. Projekt zosta艂 rozszerzony (ustawa z 1 kwietnia 1905 r.) o inwestycj臋 polegaj膮c膮 na przystosowaniu kana艂u odwadniaj膮cego 艁臋gi Odrza艅skie (Odra w pierwotnym przebiegu) dla potrzeb wielkiej drogi wodnej Berlin - Szczecin i rozbudowania go od Hohenwutzen w d贸艂 rzeki dla 偶eglugi statk贸w 600-tonowych, czego projekt pierwotny nie przewidywa艂. Kana艂 偶eglugowy odwadnia艂 jednocze艣nie 艁臋gi Odrza艅skie, wszystkie 偶u艂awy i obszary 艂膮kowe po艂o偶one na zachodnim brzegu Odry.
Odrze Wschodniej projekt przypisa艂 zadanie odprowadzenia najkr贸tsz膮 drog膮 w贸d rzeki i naniesionego przez ni膮 materia艂u do jeziora D膮bskiego. W tym celu zlikwidowano jaz na Mogilnicy (wschodnia odnoga Odry mi臋dzy Zatoni膮 Doln膮 a Ognic膮), a sam膮 Mogilnic臋 rozbudowano jako g艂贸wne koryto rzeki. Dalej wykonano 11,5 - kilometrowy przekop od Odry poni偶ej Widuchowej do Regalicy (obecnie Stara Regalica) ko艂o Gryfina.
W ko艅cowym odcinku przekop przecina艂 Regalic臋 odcinaj膮c jej zakole (odci臋te zakole Regalicy wykorzystane by艂o jako kotwicowisko barek, a w trakcie budowy elektrowni "Dolna Odra" wykorzystano je jako uj艣ciowy fragment Kana艂u Dolna Odra (Ciep艂y Kana艂) odprowadzaj膮cy wody pociep艂ownicze z elektrowni). Zwi臋kszono te偶 nieco przekr贸j Odry powy偶ej tego przekopu. Uproszczono te偶 pocz膮tkowy odcinek Odry Zachodniej, wykonuj膮c dwukilometrowy przekop od Widuchowej w kierunku p贸艂nocno wschodnim, na jego pocz膮tku buduj膮c jaz.
Przekop Regalicy
W celu skoncentrowania przep艂ywu w g艂贸wnym korycie, zamkni臋to wszystkie boczne ramiona Odry Wschodniej. Dla umo偶liwienia 偶eglugi mi臋dzy Odr膮 wschodnia a zachodni膮, przeprowadzono dwa szlaki 偶eglugowe przez Mi臋dzyodrze. Pierwszy, pomi臋dzy Gartz a Gryfinem z dwoma 艣luzami 偶eglugowymi dla statk贸w 400 tonowych (szlak wykorzystywa艂 odci臋ty fragment Regalicy - tzw. Stara Regalica), drugi pomi臋dzy Ustowem a Kluczem, przez pog艂臋bienie kana艂u Sko艣nica. Powy偶ej Widuchowej zbudowano trzecie po艂膮czenie Schwedt - Ognica dla statk贸w 600 - tonowych.
W trakcie prac przygotowawczych wprowadzono do projektu istotne korekty. Zamiast planowanego jazu sta艂ego w Widuchowej zbudowano jaz zastawkowy, kt贸ry pozwala艂 regularnie zasila膰 Odr臋 Zachodnia w minimalne przep艂ywy, co pozwala艂o na od艣wie偶anie w贸d Odry Zachodniej, poprawiaj膮c stan sanitarny wody zw艂aszcza dla Gartz i Szczecina.
Prace budowlane przeprowadzono w latach 1906 - 1932, przy czym jeszcze do roku 1937 wykonywano prace wyko艅czeniowe. Inwestycje zaprojektowano i wykonano z du偶ym rozmachem. Wykonano og贸艂em 33 km przekop贸w, 177 km wa艂贸w i 129 budowli hydrotechnicznych. Koszty budowy wynios艂y przesz艂o 60 mln marek, przekraczaj膮c znacznie zaplanowane w ustawie wydatki.
Odra przed regulacj膮 - na niebiesko, miejsca wykonania przekop贸w - na czerwono
Trwaj膮ca 20 lat budowa przyczyni艂a si臋 do znacznej aktywizacji gospodarczej regionu. Prace prowadzi艂o szereg firm ze Szczecina i okolic, jak r贸wnie偶 innych miast niemieckich. Roboty ziemne prowadzi艂a firma Philippa Holzmanna z Frankfurtu nad Menem, kt贸ra wcze艣niej (w latach 1887-1895) budowa艂a Kana艂 Kilo艅ski i prowadzi艂a prace ziemne przy przekopie Wis艂y. Prace betoniarskie przy przepustach, 艣luzach 偶elbetowych i mostach prowadzi艂a firma Comet ze Szczecina, stalowe wrota i mechanizmy do ich otwierania wykona艂a firma Fridrich A. Seebeck z Waserm眉nde-Lene. Prace zasadnicze - wa艂y, kana艂y, stacje pomp, 艣luzy zosta艂y zako艅czone do roku 1930. W wyniku regulacji Odry stworzono 17 polder贸w, z kt贸rych po II wojnie 艣wiatowej 7 znalaz艂o si臋 w granicach Polski (3 poldery Miedzyodrza i cztery poldery zewn臋trzne na prawym brzegu Odry.
Przepust wa艂owy - 13,795 km Odry Zach. - 偶elbetonowy obiekt z 1926 r., zamykany wrotami stalowymi, dwudzielnymi. Szeroko艣膰 w 艣wietle 3 m. Przepust s艂u偶y艂 do grawitacyjnego odwodnienia polderu.
Mi臋dzyodrze
Wykonanie, wspomnianych wcze艣niej, inwestycji w dolinie Dolnej Odry na pocz膮tku XX w. spowodowa艂o utworzenie na odcinku od Widuchowej do Szczecina zespo艂u wysp po艂o偶nych mi臋dzy oboma ramionami Odry - Mi臋dzyodrza w dzisiejszym kszta艂cie. Obszar ten posiada wyd艂u偶ony po艂udnikowo kszta艂t, d艂ugo艣ci ok. 30 km i 1,5 - 3,0 km szeroko艣ci. Mi臋dzyodrze poci臋te jest ogromn膮 liczba starorzeczy, kana艂贸w i row贸w melioracyjnych. Ich pochodzenie mo偶na 艂atwo rozpozna膰 na mapie, b膮d藕 zdj臋ciu lotniczym - wszystkie cieki biegn膮ce w linii prostej to bez w膮tpienia wytw贸r cz艂owieka, natomiast kr臋te przebiegi wytworzone zosta艂y si艂ami natury. Teren Mi臋dzyodrza podzielony jest na trzy poldery (granice stanowi膮 r贸wnole偶nikowe drogi: Gryfino - Mescherin i autostrada A3). Og贸lnie przyj臋ta jest nast臋puj膮ca numeracja: "polder 3" - Szczeci艅ski (p贸艂nocny), "polder 4"- Gryfi艅ski (艣rodkowy), "polder 5" - Widuchowski (po艂udniowy). Poldery wyniesione s膮 przeci臋tnie 0,2 - 0,4 m n.p.m., a wi臋c zaledwie kilka centymetr贸w powy偶ej 艣redniego poziomu wody w Odrze, a czasami poni偶ej poziomu w贸d rzeki. Wy偶ej po艂o偶one s膮 poldery na po艂udniu 0,5 do 1,0 m n.p.m., natomiast poldery 4 i 3 posiadaj膮 rz臋dne w granicach 0,00 - 0,40 m n.p.m. Powierzchnia ca艂kowita polder贸w Mi臋dzyodrza - 5630 ha - stwarza mo偶liwo艣膰 retencjonowania wody w wielko艣ci 31 mln m3.
Obni偶enie poziomu w贸d gruntowych spowodowa艂o mo偶liwo艣膰 rolniczego u偶ytkowania Mi臋dzyodrza. Na obszarze tym wyst臋puje ca艂a gama gleb hydrogenicznych: gleby torfowe - torfowisk niskich oraz torfowo- mu艂owe. Po osuszeniu wierzchniej warstwy bagien rozpocz臋艂y si臋 procesy murszenia gleby - kurczenia si臋 i rozpadu na drobne ziarna masy organicznej torfu na skutek utraty przez ni膮 wody. W wyniku murszenia zacz臋艂y wykszta艂ca膰 si臋 gleby pobagienne: murszowe i murszowate.
Wydarcie przyrodzie Mi臋dzyodrza pod dzia艂alno艣膰 rolnicz膮 wymaga艂o skomplikowanych prac melioracyjnych i wybudowania du偶ej liczby obiekt贸w pozwalaj膮cych na utrzymanie u偶ytk贸w zielonych w kulturze rolnej.
艢luza komorowa - (偶eglugowa) - 8,495 km Odry Zach. - budowla ceglana z elementami 偶elbetonowymi i stalow膮 konstrukcja mostu z 1912 r. - jedna z dw贸ch 艣luz 偶eglugowych na Miedzyodrzu.
Jak to dzia艂a艂o?
Wa艂y wykonane na Mi臋dzyodrzu w latach 1917-1928 usypane g艂贸wnie z ziemi uzyskanej w trakcie wykonywania wykop贸w i przekop贸w, si臋ga艂y 30 cm ponad lustro wielkiej wody letniej. Wielka woda letnia (WWL) to parametr obliczony dla przep艂yw贸w wezbranych w贸d w okresie od maja do pa藕dziernika, obliczony na podstawie wieloletnich pomiar贸w. Odpowiada艂 przep艂ywowi 1600 m3/s (wed艂ug przekroju wodowskazowego w Hohensaten) i spi臋trzeniu J. D膮bie do rz臋dnej 0,30 m n.p.m. Prawdopodobie艅stwo pojawienia si臋 WWL obliczono na 10%. Aby umo偶liwi膰 kontrolowany kontakt w贸d kana艂贸w z wodami rzeki i jednocze艣nie zapewni膰 mo偶liwo艣膰 komunikacji drogowej po wa艂ach, wybudowano przepusty wa艂owe i przewa艂y z usytuowanymi na nich mostami i k艂adkami. 艢luzy komorowe (偶eglowne i gospodarcze) s艂u偶y艂y komunikacji wodnej w warunkach sztucznie utrzymywanej r贸偶nicy poziom贸w w贸d rzeki i kana艂贸w; mosty nad 艣luzami pozwala艂y na przejazd wa艂em.
W okresie zimy poldery by艂y zalewane. W tym celu budowle na wa艂ach otwierano. Otwieranie wr贸t nast臋powa艂o pomi臋dzy 15 listopada a 15 grudnia. Wiosn膮, aby chroni膰 poldery przed wielk膮 wod膮 letni膮 pomi臋dzy 15 kwietnia, a 15 maja budowle w wa艂ach by艂y zamykane, natomiast woda, kt贸ra nie sp艂yn臋艂a grawitacyjnie, odpompowywana z polder贸w przez pompownie.
Jaz zbudowany w 1914 r. w Widuchowej na pocz膮tku Odry Zachodniej jest budowl膮 pi臋trz膮ca typu zastawkowego, przecinaj膮c膮 Odr臋 na ca艂ej szeroko艣ci (d艂. jazu 78 m). Mia艂 on za zadanie skierowanie wody do nowego (przekopanego) koryta Odry Wschodniej i zabezpieczenie koryta Odry Zachodniej przed nadmiern膮 erozj膮, poniewa偶 woda mia艂a naturaln膮 sk艂onno艣膰 do kierowania si臋 korytem zachodnim. Wytworzona, w skutek pi臋trzenia, r贸偶nica poziom贸w zwierciad艂a w贸d, mi臋dzy oboma ramionami rzeki stwarza艂a mo偶liwo艣膰 cz臋艣ciowego grawitacyjnego odprowadzenia w贸d z polder贸w. Ni偶szy poziom wody w Odrze Zachodniej umo偶liwia艂 grawitacyjne sp艂yni臋cie wi臋kszej ilo艣ci wody. Dlatego wszystkie przepusty wa艂owe znajduj膮 si臋 przy Odrze Zachodniej. Z tego samego powodu znajduj膮 si臋 z tej strony wszystkie przepompownie, kt贸re dzi臋ki ni偶szemu stanowi lustra wody w Odrze Zachodniej pompowa艂y wod臋 z kana艂贸w na ni偶sz膮 wysoko艣膰 ni偶 przy Regalicy.
Na Mi臋dzyodrzu w trakcie prac budowlanych w latach 1910 -1926 powsta艂o 36 nast臋puj膮cych budowli hydrotechnicznych:
- 艣luzy komorowe - 偶eglugowe (2 obiekty - przewidziane dla jednostek 400 tonowych), znajduj膮 si臋 one na kra艅cach drogi wodnej Gartz - Marwice, 艂膮cz膮cej Odr臋 wschodni膮 i zachodni膮;
- 艣luzy komorowe - gospodarcze (18 obiekt贸w), s艂u偶膮ce niewielkim jednostkom p艂ywaj膮cym, wykorzystywane g艂贸wnie do cel贸w rolniczych;
Wrota 艣luz 偶eglugowych i gospodarczych otwierane by艂y r臋cznie przez jedna osob臋 za pomoc膮 ci臋gna drabinkowego nap臋dzanego przek艂adni膮 z臋bat膮 (kielich).
Zasuwy we wrotach obs艂ugiwane by艂y za pomoc膮 przek艂adni z臋batej z pomost贸w umieszczonych na wrotach. - przewa艂y (przelewy), (6 obiekt贸w) do wprowadzania na teren polderu wielkiej wody, o poziomie ni偶szym od korony wa艂贸w. Mo偶liwe tez by艂o grawitacyjne odwodnienie polderu;
- przepusty wa艂owe z klapami samoczynnymi do grawitacyjnego odprowadzania wody z polder贸w (5 obiekt贸w);
- pompownie s艂u偶膮ce do obni偶enia poziomu wody na polderach (4 obiekty),
- jaz w Widuchowej, do rozrz膮du wody na dwa koryta rzeki; posiada 78 m d艂ugo艣ci, podzielony na 5 prz臋se艂 o szeroko艣ci w 艣wietle 15,60 m ka偶de. Ka偶de prz臋s艂o jest jeszcze wewn臋trznie podzielone na 8 przedzia艂贸w za pomoc膮 k艂adzionych odrzwi. Przycz贸艂ki i filary betonowe pokryte s膮 ok艂adzin膮 z p艂yt granitowych. Do obs艂ugi jazu s艂u偶y suwnica bramowa poruszaj膮ca si臋 wzd艂u偶 budowli po szynach u艂o偶onych na pomo艣cie. Od 1986 w贸zek suwnicowy posiada nap臋d elektryczny i zaopatrzony jest w wyci膮garki do podnoszenia zastawek.
Stacja pomp Gartz - 14,250 km Odry Zach. - obiekt z 1926 r. - ceglany otynkowany
Od lat 30. ubieg艂ego stulecia Mi臋dzyodrze by艂o u偶ytkowane rolniczo pod u偶ytki zielone. Po drugiej wojnie 艣wiatowej gdy teren ten znalaz艂 si臋 w granicach Polski, dzia艂alno艣膰 t膮 kontynuowano. Jednak偶e z up艂ywem czasu, wraz z post臋puj膮c膮 dewaluacj膮 budowli hydrotechnicznych, koszty ich eksploatacji wzrasta艂y, a przez to utrzymywanie 艂膮k w cyklu produkcyjnym stawa艂o si臋 coraz dro偶sze. Rolnictwo utrzyma艂o si臋 na Mi臋dzyodrzu do ko艅ca lat 60. XX w., a偶 w ko艅cu podj臋to decyzj臋 o zaprzestaniu gospodarki rolnej na tym obszarze. Od tego czasu nast臋puje wt贸rne zabagnienie terenu oraz wt贸rna sukcesja ekologiczna - polegaj膮ca na stopniowyj wkraczaniu nowych gatunk贸w (lepiej przystosowanych do nowych warunk贸w) w miejsce innych.
1 kwietnia 1993 r. decyzj膮 Wojewody Szczeci艅skiego powo艂ano Park Krajobrazowy Doliny Dolnej Odry, kt贸ry obj膮艂 swymi granicami Mi臋dzyodrze.
Odra w dolnym biegu toczy swe wody od 10 tys. lat, sto lat temu cz艂owiek postanowi艂 ujarzmi膰 najbardziej niedost臋pny fragment doliny. Ogromnym wysi艂kiem da艂o si臋 tego dokona膰, ale po niespe艂na 50 latach, nast膮pi艂 odwr贸t. Stan ten trwa do dzi艣. Czy budowle hydrotechniczne s膮 jeszcze komu艣 potrzebne, czy jest mo偶liwo艣膰 ich ponownego u偶ytkowania? Raczej w膮tpliwe. S膮 one jednak 艣wiadectwem historii my艣li technicznej pocz膮tku XX w. i jako takie stanowi膮 warto艣膰 kulturow膮 same w sobie. Dlatego wydaje si臋, i偶 dopuszczenie do ich ca艂kowitego, technicznego unicestwienia by艂o by przejawem ignorancji.
Literatura
- Ankiety paszporyzacyjne budowli, Biuro Projekt贸w Wodno Melioracyjnych w Poznaniu. Pozna艅 1960 - maszynopisy
- Bobi艅ski S., Przeprawa Szczeci艅ska, "Szczecin", 1958 nr 11/12 s.31-40
- Born A., Regulacja Odry i rozbudowa urz膮dze艅 technicznych [w:] Monografia Odry, pr.zb. pod red. A Grodka, M. Kie艂czewskiej-Zalewskiej, A. Zirhoffera. Instytut Zachodni, Pozna艅 1948 s. 419-553.
- Budych L.,. Zabytkowe budowle hydrotechniczne i inne Doliny Dolnej Odry . cz.I - Rozpoznanie zasobu d贸br kultury technicznej. Wroc艂aw 1998- maszynopis.
- Budych L.,. Karty ewidencyjne zabytk贸w architektury i budownictwa. 1999
- Grodek A., Handel odrza艅ski w rozwoju historycznym [w:] Monografia Odry pr. zb. pod red. A Grodka, M. Kie艂czewskiej-Zalewskiej, A. Zirhoffera. Instytut Zachodni, Pozna艅 1948 s. 384-418.
- Historia Portu w Szczecinie , publikacja internetowa. www.port.szczecin.pl
Przepust wa艂owy 7,943 km Odry Zach. - obiekt z 1926 r. - 偶elbetonowa konstrukcja niedaleko przepompowni Gartz
Nasz Region na W丑czykiju 2012
